Status prawny i społeczny dzieci pozamałżeńskich w Cesarstwie Rzymskim do czasów Konstantyna Wielkiego
Kierownik: dr Maria Nowak
Odległe epoki cierpią na niedostatek źródeł. Kiedy więc Theodor Graf sprowadził do Wiednia tysiące papirusów, nauka historii otrzymała niezwykłe źródło wiedzy. Arcyksiążę Rainer wykupił te znaleziska i tak powstała pierwsza i do dziś jedna z największych kolekcji papirusowych znana jako Kolekcja papirusów archiksięcia Rainera. Od tamtych czasów, XIX wieku, datuje się papirologia jako systematyczna nauka, choć pierwszy papirus wydano już w XVIII wieku. Europejskie i amerykańskie kolekcje szybko zgromadziły tysiące papirusów. Dokumenty prawne i księgowe, inwentarze, teksty religijne i literackie, często nieznane, mogły ujrzeć światło dzienne dzięki wysiłkowi papirologów. Publikacja tekstów zachowanych na papirusach trwa do teraz. Dostarczają impulsów do rozwoju i precyzyjnych danych historykom starożytności, badaczom świata hellenistycznego, rzymskiego i arabskiego. Papirusy w połączeniu z innymi źródłami: tekstami wykutymi na kamieniu (źródła epigraficzne), starożytną literaturą tak piękną jak i fachową, np. w dziedzinie prawa, pozwalają odkryć wiele tajemnic starożytności i to nie tylko tych wielkich ze sfery polityki. Papirologia pozwala odtworzyć obraz życia codziennego w minionych epokach. Jednym z bardzo ważnych aspektów tego życia jest dzieciństwo i kwestia postrzegania ludzi ze względu na ich pochodzenie rodzinne. Odkrywanie tajemnic przeszłości może być szczególnie interesujące w kontekście wyjaśniania zjawisk istniejących we współczesności. Proponowany projekt m.in. spełnia taki właśnie cel. Najogólniej mówiąc, przedmiotem badania jest pojęcie i kategoria dzieci pozamałżeńskich w Imperium Rzymskim. Jak wiadomo, przed rokiem 212 n.e., czyli przed tzw. edyktem Karakalii, za pomocą którego cesarz Marcus Aurelius Severus Antoninus nadał rzymskie obywatelstwo niemal wszystkim wolnym mieszkańcom Imperium, Imperium Rzymskie (czyli Italię i prowincje) zamieszkiwały różne grupy ludności, których prawa, obowiązki i przywileje daleko się różniły. Jednym z zamierzeń podejmowanych badań jest przyjrzenie się, jak dzieci urodzone poza małżeństwem funkcjonowały w tych różnych wspólnotach zamieszkujących cesarstwo. Chodzi tutaj o zbadanie, jak wyglądała sytuacja takich dzieci w sferze prawa i na poziomie społecznym w porównaniu z dziećmi małżeńskimi. W efekcie badania powstanie definicja pojęcia ‘dziecka nieślubnego’ w Cesarstwie rzymskim. Innym istotnym efektem projektu będzie wykazanie różnic w traktowaniu dzieci nieślubnych przez różne społeczności zamieszkujące terytorium Imperium Rzymskiego. Dzieci zrodzone poza małżeństwem nosiły piętno wykluczenia, a także miały znacznie gorszą pozycję społeczną niż dzieci małżeńskie w różnych epokach historycznych jeszcze nawet w XX wieku w europejskim obszarze kulturowym. Początki takiego stanu rzeczy nie są jednak jasne. Wstępne badania zespołu pokazują, że być może dzieci pozamałżeńskie w Imperium Rzymskim nie cieszyły się jakimiś specjalnymi przywilejami, jednak nie były również stygmatyzowane społecznie. Szczególnie dzieci zrodzone w trwałych związkach, które nie były jednak małżeństwami, na poziomie społecznym funkcjonowały identycznie jak dzieci nieślubne. Choć takie osoby nie były uprawnione do dziedziczenia po swoich rodzicach z mocy samego prawa, to równocześnie nie stwarzano trudności, by rodzice umieszczali je w swoich testamentach. Również łacińskie i greckie terminy służące określeniu dzieci pozamałżeńskich nie niosły w sobie pejoratywnego znaczenia, jak polski ‘bękart’, angielski ‘bastard’ czy włoski ‘bastardo’. Z czasem sytuacja ta uległa głębokim przeobrażeniom. Cesarz Konstantyn Wielki był autorem praw, które dzieliły dzieci pozamałżeńskie na dwie kategorie – ‘lepsze’ zrodzone z trwałych monogamicznych związków oraz ‘gorsze’, czyli wszystkie pozostałe. Cesarz ten również znacznie ograniczył zdolność takich dzieci do dziedziczenia po swoich rodzicach, a nawet wprowadził surowe kary za przekroczenie tych zakazów. Powstaje zatem pytanie, jakie czynniki spowodowały tak diametralną zmianę, i czy ustawodawstwo Konstantyna było skutkiem szerszych tendencji społecznych, a także w jakim stopniu wpłynęło na postrzeganie dzieci nieślubnych w następnych epokach. Odpowiedzi na te pytania będą rezultatem zgłaszanego projektu badawczego. Znaczenie projektu to nie tylko zgłębienie i naświetlenie jednego z aspektów życia w starożytności, a także wkład do sumy naszej wiedzy na temat starożytności grecko rzymskiej i historii społecznej, ale również powstanie punktu odniesienia dla badaczy innych epok czy też zagadnienia w kontekście nie tylko historycznym, ale również społecznym i prawnym.
Nr konkursu: 2015/17/D/HS3/00376
Data rozpoczęcia: 2016-01-19
Data zakończenia: 2019-01-18
Wysokość finansowania: 200 680 PLN
